Bier in Amersfoort: van Koyte tot scherpbier

[Menno]

Zojuist las ik een artikel in De Stad Amersfoort dd. 04-mei-2007 door Wicher Zeilmaker. Het sprak mij wel aan en leek mij wel aardig dit 'even' hier te plaatsen:

Bier in Amersfoort: van Koyte tot scherpbier
Kunt u zich voorstellen dat u elke dag alleen maar bier drinkt, zo'n liter per dag? Dus niet zoals nu voor de gezelligheid of op het terras? Tot ruim driehonderd jaar geleden was die liter per dag realiteit voor het grootste deel van de bevolking. Er was namelijk niets anders: water was in die tijd onbetrouwbaar en vaak verontreinigd. Alleen als je het kookte, kon je het gebruiken, dus in brei of in bier. Melk werd vanwege de korte houdbaarheid vooral gebruikt om kaas en boter van te maken; melk werd nauwelijks gedronken. Wijn kwam uit het buitenland en was dus veel te duur voor gewone mensen. Koffie en thee kwamen pas in de zeventiende eeuw op en waren in het begin ook nog veel te duur. Bier was dus de gewone volksdrank. Het alcoholpercentage was lager dan in het ons bekende bier en er waren natuurlijk verschillende kwaliteiten. Koyte was in Amersfoort het beste bier, dat vanwege de houdbaarheid ook geëxporteerd werd. Hoppenbier was voor normaal gebruik en scherpbier was voor de armen.

Bereiding
Al 5000 jaar is de bereiding van bier bekend. Bier ontstaat door gekiemd en geroosterd graan, vooral gerst, maar later ook havermout en tarwe, een of meer keren te laten koken en gecontroleerd te laten afkoelen. In het begin was het werk voor vrouwen ten behoeve van het eigen gezin. Ook in kloosters werd natuurlijk bier gebrouwen voor eigen gebruik. In de steden ontwikkelde de brouwerij zich als nijverheid. Waar veel mensen woonden, was veel bier nodig en niet iedereen kon zelf bier brouwen. Vanzelfsprekend ging men zich toen richten op betere smaken en langere houdbaarheid. Aan het bier werd een kruidenmengsel toegevoegd, de gruit, dat per streek of stad van samenstelling verschilde. Het bevatte onder andere gagel, tijm, koriander en look. Ongeveer 1000 jaar geleden begonnen plaatselijke heersers in die toegevoegde kruiden een bron van inkomsten. Het mengsel kreeg een verplichte en geheime samenstelling. De heer stelde een gruiter of gruitmeester aan bij wie de plaatselijke brouwers hun Gruit moesten inkopen. Het was verboden eigen mengsels te maken. Natuurlijk deden mensen dat wel, voor een betere smaak of om beter dronken te worden. Ze voegden kruiden als bilzekruid, slaapkruid, dolkruid, wolfskers of mallewillempjeskruid toe. Mensen werden daar agressief of stapelgek van, kregen zware depressies of hallucinaties. Eigenlijk niets nieuws onder de zon als het om drugs gaat.
Het is dus logisch dat de overheid de bereiding van bier aan strenge regels onderwierp. Het Duitse Reinheitsgebot is in 1516 ingesteld om dit soort bijmenging te voorkomen.

Bier in Amersfoort
In alle steden werd bier gebrouwen. In Amersfoort waren in de stad veel bronnen, zodat er fris en redelijk schoon water beschikbaar was. Kennelijk was de smaak zo goed dat bier geëxporteerd kon worden naar de omliggende landjes als Holland en Gelre. Water werd overigens ook geëxporteerd naar de Hollandse steden.
Van de veertiende tot de zeventiende eeuw was de bierbrouwerij de belangrijkste nijverheid van de stad. Er ontstonden grotere brouwerijen en het brouwersgilde was lang het belangrijkste in de stad. De export was niet altijd naar de zin van Hollandse steden zodat er op bestuursniveau heel wat afgevochten is, bijvoorbeeld over de hoge belastingen.

Gruit en hop
In de omringende landen werden al enkele eeuwen, in plaats van gruit en gerst, hop en andere granen gebruikt. Dat leverde een pittiger smaak en een nieuwe houdbaarheid op. In de loop van de dertiende eeuw werd hopbier, vooral uit Noord-Duitse steden als Hamburg en Wismar, steeds populairder. De Nederlandse steden gingen in de veertiende eeuw over op hop. Rond Amersfoort groeide dat gewas uitstekend. Het moet een bijzonder gezicht geweest zijn: hopplanten worden meer dan vijf meter hoog.

Verloop van de bierbrouwerij
In de zestiende eeuw werden lichtere bieren populair ten koste van het zware koyte. Waren er in 1495 nog 30 brouwerijen, in 1602 was dat aantal teruggelopen tot 21 en in 1760 waren er nog maar drie. Door de ontdekkingsreizen in de vijftiende en zestiende eeuw werden thee en koffie bekend. De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC) voerden steeds grotere hoeveelheden aan waardoor die dranken in de zeventiende eeuw ook voor de minder welgestelden bereikbaar werden. Voor het genot, de lichte roes, werd roken of pruimen van tabak de nieuwe mode.

Bier als strijdmiddel
Als de stad tijdens een oorlog belegerd werd, gebruikte men alles om de vijand van de muren te krijgen. Dat gebeurde met vuur en hete vloeistoffen. In een stad met veel kleine brouwerijen zoals Amersfoort, waar altijd wel ergens een aantal ketels met bier op het vuur stond, goot men dan ook dat kokende bier over de aanvallers. Het is voor veel vijandelijke soldaten dodelijk geweest.

Phoenix
In 1873 werd in Amersfoort aan de huidige Brouwersstraat de Amersfoortse Beiersch- bierbrouwerij gesticht, een echte fabriek. In 1891 kwam uit dit bedrijf de Phoenix Brouwerij voort. Hoewel Phoenix een bekend merk was, verdween het in de concentratiegolf van brouwerijen in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Kleine brouwerijen als De Drie Ringen aan het Kleine Spui en, sinds kort, Bierbrouwerij de Eem produceren in onze tijd vooral aparte bieren voor de echte liefhebbers.

Namen
Dat er in de steden veel brouwers waren blijkt wel uit het feit dat de naam Brouwer nog steeds een van de meest voorkomende is. Uit het bovenstaande zal ook duidelijk zijn waar namen als De Gruiter, Gruiters en Gruithuizen vandaan komen.
In Amersfoort hebben we nu nog de Scherbierstraat (zijstraatje van de Langestraat). Daar werd dus kennelijk vroeger goedkoop bier (scherpbier) gemaakt.